Lưu ý: Bản nháp, đang trong quá trình thực hiện xin góp ý cộng đồng
Chợ Đồng Xuân, một trong những khu chợ lớn và lâu đời nhất Hà Nội, có lịch sử gắn liền với sự phát triển của thành phố. Ban đầu, chợ được xây dựng vào năm 1804 dưới thời nhà Nguyễn, sau đó được quy hoạch lại và xây dựng lớn hơn bởi người Pháp vào năm 1889-1890. Chợ đã trải qua nhiều thay đổi, bao gồm cả những lần tu sửa lớn và một vụ hỏa hoạn nghiêm trọng, nhưng vẫn giữ vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế và văn hóa của Hà Nội.
Những cột mốc quan trọng:
- 1804: Chợ được xây dựng dưới thời nhà Nguyễn.
Chợ cuối TK 19 ở Hà Nội | Chợ cuối TK 19 ở Hà Nội (2) |
- 1889-1890: Chợ được quy hoạch và xây dựng lại theo kiến trúc Pháp.
Hàng rong và mua bán xưa ở khu vực chợ Đồng Xuân, Hà Nội ( !93x - 195x )
- 1990: Chợ được xây dựng lại thành 3 tầng.
- 1994: Xảy ra vụ hỏa hoạn thiêu rụi chợ.
- 1995: Chợ được xây dựng lại hoàn chỉnh và hiện đại.
- 2005: Bức phù điêu "Hà Nội mùa đông 1946" được dựng lên để tưởng niệm các anh hùng.
- 2025: Chợ Đồng Xuân vươn mình cùng Đất nước.
Chi tiết lịch sử:
Giai đoạn đầu (1804):
Chợ ở Thăng Long - Kẻ Chợ: Chợ được xây dựng dưới thời nhà Nguyễn, nằm ở phía nam sông Tô Lịch, nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho việc giao thương bằng đường thủy.
 |
 |
 |
| Bến cảng nằm ở nơi hợp lưu của sông Tô Lịch và sông Hồng. Cửa ô ngoài cùng bìa phải là vị trí Ô Quan Chưởng (phố Hàng Chiếu) ngày nay. | Cảnh họp chợ ở bến sông. | Phường Đồng Xuân hồi thế kỷ XIX |
Xem thêm: Tìm lại dấu xưa Kẻ Chợ qua các bức "Tranh Phục dựng"
Quy hoạch và xây dựng (1889-1890):
Sau khi sông Tô Lịch và hồ Thái Cực bị lấp, người Pháp đã quy hoạch lại khu vực này và xây dựng chợ Đồng Xuân với kiến trúc Pháp, gồm năm vòm cửa và năm nhà cầu. Ngôi chợ mới trong văn bản của Tây gọi là “Les Halls centrales” hay « Grand Marché » nhưng dân vẫn lấy tên tổng Đồng Xuân để đặt cho tên chợ. Nét khác biệt của Chợ Đồng Xuân không chỉ vì nó rộng mà còn vì nó được lắp đặt bằng khung thép và lợp mái tôn.
Hà Nội xưa gọi là Kẻ Chợ bởi tự thân là một cái chợ lớn đáp ứng nhu cầu một thời là kinh đô của những vùng xung quanh, phố Hàng Gạo xưa nay là phố Đồng Xuân... những phố quanh chợ cũng hình thành như vậy.
“Vui nhất là Chợ Đồng Xuân
Thức gì cũng có xa gần bán mua”
Câu ca dao này hẳn ra đời muộn hơn năm 1888 là thời điểm chính quyền Pháp bắt tay vào quản lý Hà Nội như một thành phố “nhượng địa” và ngày 6/4/1888 đã ký một quyết định thành lập một ngôi chợ mới. Thực chất đây là quyết định chuyển địa điểm của Chợ Cầu Đông vốn tồn tại từ xa xưa từ địa điểm cũ là phía Nam dòng sông Tô Lịch chảy từ phố Hàng Cá dọc theo Ngõ Gạch, sang một địa điểm mới dịch chuyển về phía Bắc sau khi chiếc cầu đá đã bị dỡ bỏ cùng với sông đã bị lập đầy..
Từ bản đồ Sự hình thành phố phường Hà Nội cho thấy phố Đồng Xuân và Hàng Khoai đã hình thành rồi đến chợ Đồng Xuân, sau đó mới có các phố chạy xung quanh chợ.
Tu sửa và mở rộng (1990, 1995):
Toàn cảnh phố Đồng Xuân nhìn từ phố Hàng Giấy. Đền Đồng Xuân trong ảnh nay đã biến thành một cửa hàng, số nhà 83. Xa xa là chợ Đồng Xuân vẫn còn là khung sắt lợp mái tôn.
Ngã tư phố Hàng Khoai – phố Đồng Xuân
Lúc đầu chợ Đồng Xuân được rào bằng tre nứa, về sau được thay bằng khung sắt, mái tôn. Có năm cầu chợ, mỗi cầu dài 52 m, cao 19m. Chợ khánh thành vào năm 1890.
Đã bắt đầu xuất hiện đường tàu điện. Nằm gần ga Đầu Cầu, chợ Đồng Xuân là điểm thuận lợi để hàng hóa bốn phương dồn về đây cũng như từ đây tỏa đi các nơi. Khi xây dựng chợ người Pháp để chừa ra một khoảng đất rộng ở đằng trước, sau này là chỗ tránh nhau của đường xe điện Bờ Hồ – Chợ Bưởi. Chỗ đó còn kê mấy ghế đá dưới bóng mát hàng cây.
Cảnh buôn bán bên trong chợ, nơi mỗi cầu chợ được dành cho một ngành hàng.
Khu vực bán cây hoa cảnh thu hút các bà đầm. Trong ảnh ta có thể nhận thấy một phần của nhà máy sợi Bourgouin Meiffre (nhà máy sợi Bắc Qua), được xây dựng năm 1891 ở sau chợ Đồng Xuân.
Đường xe điện điện xây dựng ở Hà Nội vào năm 1900
Những bức ảnh thời kì đầu cho thấy mặt tiền của chợ chưa được xây
Dòng lưu bút đề ngày 17/11/1906
Đoạn cuối phố Hàng Giầy
Khoảng năm 1920, chợ Đồng Xuân được sửa sang lại. Mặt tiền theo kiến trúc Pháp, gồm năm phần hình tam giác có trổ lỗ như tổ ong. Cây cối chặt quang để mở thành đường phố có vỉa hè, có rãnh thoát nước.
Hình ảnh chợ tháng Tư năm 1926
Toàn cảnh 5 khối chợ. Sau vụ cháy năm 1994, khi xây dựng lại chợ, phần mặt tiền chỉ giữ lại 3 khối tam giác, khối thứ nhất và thứ năm đã bị dở bỏ để mở rộng phố Hoàng Khoai và phố Cầu Đông.
Hướng chụp về phố Hàng Khoai. Cả bức ảnh trước và bức ảnh này cho thấy đình Đồng Xuân tồn tại đến những năm 20 của thế kỉ trước.
1990: Chợ được xây dựng lại thành 3 tầng.
1994: Xảy ra vụ hỏa hoạn thiêu rụi chợ.
1995: Chợ được xây dựng lại hoàn chỉnh và hiện đại.
Quá trình chợ Đồng Xuân được xây dựng mới lại thành 3 tầng
2005: Bức phù điêu "Hà Nội mùa đông 1946" được dựng lên để tưởng niệm các anh hùng.
2025: Chợ Đồng Xuân vươn mình cùng Đất nước. (Link một bài riêng)
Những phố quanh chợ Đồng Xuân
Chú thích trên ảnh Một ông quan đi bộ trên phố. Có thể nhận ra phố Đồng Xuân nhờ những mái tôn đặc trưng ở bìa phải bức ảnh. Nhóm người, có vẻ vừa thăm chợ ra. Ông quan (không biết có tham) hom hem bên cạnh bà vợ sung mãn. Đoàn người với ô lọng ddi chuyển về hướng phố Hàng Đường.
Dãy nhà số chẵn đối diện chợ Đồng Xuân
Cảnh bán hoa bên lề đường gần chợ Đồng Xuân năm 1951, bức ảnh cho thấy rõ số 10 phố Chợ Gạo nay là phố Đồng Xuân.
Phố Đồng Xuân thời Pháp thuộc là một đường phố ngắn, nhưng lại có vị trí buôn bán thuận lợi. Có thể coi là một bộ phận của chợ Đồng Xuân: các cửa hàng chuyên bán hàng khô để nấu cỗ; có mấy nhà làm và bán hương (Tân Mỹ số 14); thuốc lào (Giang ký số 16 và Xuân Hương số 24); vài ba nhà bán thịt quay; một hiệu đại lý cho nhà máy thuốc lá Yên Phụ.
Đoạn phố Đồng Xuân giáp đầu Hàng Đường (bên số chẵn) có nhiều cửa hàng bán đường mứt, làm các loại bánh cổ truyền (bánh xu xê, bánh mảnh cộng, bánh gấc, bánh cốm), oản bột, bánh khảo, những con giống bằng bột nặn, có hàng cắt giấy bán cho người có điện thờ chư vị, trang trí bàn thờ.
Bên số chẵn cuối dãy giáp phố Hàng Mã có nhiều nhà buôn có cửa hiệu tương đối lớn, mấy nhà xây liền nhau là Hương Lĩnh (buôn tơ sợi số 80), Toàn Thịnh (đóng giày số 84), Đông Mỹ (sản xuất bánh kẹo số 86), nhà thuốc Tây Pharmacie Tín.
Phố Đồng Xuân chỉ có đôi ba cửa hàng của Hoa Kiều: nhà Hà Cự Môn trồng răng giả, trước dọn hàng trong chợ, sau ra phố mở cửa hàng. Nhà Lương Lý bán thực phẩm đồ hộp rượu Tây.
Phố Đồng Xuân còn có tên gọi xưa là phố Chợ Gạo. Tên này xuất phát từ việc khu vực này trước đây là nơi tập trung buôn bán gạo, đặc biệt sau khi thực dân Pháp lấp sông Tô Lịch và xây cầu chợ chuyên doanh về gạo thóc. Tên "Chợ Gạo" được người dân sử dụng phổ biến, và sau này, tên phố chính thức được đổi thành Đồng Xuân
Phố Hàng Khoai thời Pháp thuộc là một phần của khu phố cổ Hà Nội, nằm trong quận Hoàn Kiếm. Phố này bắt đầu từ đường Trần Nhật Duật và kéo dài đến phố Hàng Lược, với chiều dài khoảng 360 mét. Ngày nay, phố Hàng Khoai vẫn giữ vai trò quan trọng, đặc biệt là khu vực tiếp giáp với chợ Đồng Xuân, nơi diễn ra hoạt động mua bán rau củ, hoa quả sầm uất, đặc biệt là vào ban đêm và sáng sớm.
Nhìn về ngã ba phố Hàng Lược-phố Hàng Khoai
Phố Cầu Đông dài gần 150m, nằm sát cạnh chợ Đồng Xuân, thuộc phường Đồng Xuân, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội, được xây dựng trên nền đất xưa vốn thuộc phường Đồng Xuân, tổng Hậu Túc, huyện Thọ Xương cũ.
Phố xưa có cây cầu bắc qua sông Tô và có chợ họp ngay đầu cầu, nên có tên gọi là chợ Cầu Đông. Thời Pháp thuộc, khi đoạn sông Tô này bị lấp, hai chợ cũ Cầu Đông và chợ Bạch Mã nhập thành chợ Đồng Xuân. Phố Cầu Đông là phố mới được mở ra sau khi chợ Đồng Xuân được xây lại năm 1991.
Hiện nay, vẫn còn chợ Cầu Đông nổi tiếng một thời nằm ở ngay đầu phố. Chợ này đã từng đi vào ca dao “Bà già đi chợ Cầu Đông. Bói xem một quẻ lấy chồng lợi chăng...” Cả phố Cầu Đông là các cửa hàng, kiốt, bán buôn, bán lẻ các mặt hàng rất sầm uất.
Phố Nguyễn Thiện Thuật nối từ phố Hàng Khoai đến phố Hàng Chiếu, nguyên là đất thôn Tiền Trung. Thời Pháp thuộc, đây là phố Lơ-pa-giơ (rue Lepage), đó là tên nhà máy sợi nay là chợ Bắc Qua.
Phía sau chợ Đồng Xuân, giữa hai phố Hàng Khoai và Hàng Chiếu có một khoảng đất rộng địa điểm cũ của một dải hồ lớn, hồ Đồng Xuân mới bị lấp cuối thế kỷ 19. Năm 1892, hãng buôn vải sợi Bourgouin- Meiffre được phép xây dựng một xí nghiệp sản xuất sợi bông. Nhà máy này khá lớn mướn 200 công nhân hầu hết là nữ, người ta thường gọi là nhà máy Bắc qua.
khu phố bản xứ, sau khu phố bản xứ là ống khói nhà máy Bourgoin-Meiffre, phía xa bị khuất là Sông Hồng
Trích bản đồ 1902
Năm 1918, nhà máy Bắc qua bị sát nhập, xưởng và nhà kho bị phá bỏ, nơi đây trở thành bãi bỏ trống. Thời kỳ những năm hai mươi, ba mươi, phong trào thể dục thể thao nảy nở và phát triển, bãi Bắc qua trở thành bãi tập và thi đấu, bãi có tên là Stade Lepage. Có bãi đá bóng và làm hàng rào ngăn tử tế, con đường đất đi ngang trước bãi bóng dần hình thành và được gọi là Rue Lepage tức là phố Nguyễn Thiện Thuật ngày nay. Lúc bấy giờ gọi là phố song chưa có nhà cửa, lối thông sang Hàng Chiếu còn là một ngõ hẹp. Phố này đêm tối ít người qua lại. Chiến sự cuối năm 1946- 1947, bãi Bắc Qua thành chiến hào. Ngày quân Pháp đánh chợ Đồng Xuân chúng đã bắn đại bác và cho xe tăng từ sông đánh vào qua bãi bóng, quân ta đã chống trả lại quyết liệt. Thời tạm chiếm ( 1948- 1954), bãi Bắc Qua được sửa sang thành nơi họp chợ của những người buôn bán ở bên Gia Lâm sang. Phố Nguyễn Thiện Thuật dần dần có nhà xây dựng ở đầu phía giáp Hàng Chiếu.
Hiện tại:
Chợ Đồng Xuân vẫn là một trong những khu chợ lớn nhất và sầm uất nhất Hà Nội, đồng thời là một điểm du lịch hấp dẫn.
Quy hoạch-Giao thông-Chợ Đồng Xuân định hình lại Kẻ Chợ - 36 phố phường
Chợ Đồng Xuân là một khu chợ lớn và nổi tiếng ở Hà Nội, thuộc khu phố cổ. "36 phố phường" là cách gọi khác của khu phố cổ Hà Nội, nơi tập trung nhiều khu chợ và phố nghề truyền thống, trong đó có chợ Đồng Xuân.
 |
 |
| Bản đồ Hà Nội năm 1890. Cấu trúc Hoàng Thành vẫn được giữ nguyên vẹn | Bản đồ Hà Nội năm 1936 (Toàn cảnh Hoàng thành Thăng Long bị phá hủy) |
Có thể đánh giá kiến trúc đô thị, ga Hà Nội và cầu Long Biên được xếp hạng công trình quan trọng, tạo điểm nhấn cho quy hoạch Hà Nội đầu thế kỷ XX và kéo dài đến năm 1954, không những vậy còn làm thây đổi dịch chuyển cấu trúc đô thị, cơ cấu hàng phố dưới ảnh hưởng tác động bởi phương thức vận chuyển , lưu thông , bến bãi hàng hóa.
Tuyến đường tàu điện, đường tàu hỏa và nơi tô màu vàng là chợ Đồng Xuân
Còn khu phố cổ Hà Nội được định hình lại bởi Quy hoạch-Giao thông-Chợ Đồng Xuân - Sự dịch chuyển của cơ cấu hàng phố, chợ khu phố cổ Hà Nội xưa
 |
 |
Chú thích:
a: Sông Hồng. b: Hồ Hoàn Kiếm. c: Thành Hà Nội. 1: Khu bán nông thổ sản và vật liệu. 2: Khu bán đồ nhu yếu phẩm, hàng tinh xảo. 3: Khu gia công sản xuất nhỏ. 4: Hàng tươi sống (Bản đồ năm 2003, khu hàng này gồm cả hàng nông thổ sản).
Sự dịch chuyển của cơ cấu hàng phố, năm 1890 (căn cứ theo tên gọi và bản đồ) và bản đồ 2003. Vào năm 1890 bờ sông Hồng ăn vào sâu khu phố, ta có thể thấy một bến nước hình vòng cung ngay sau chợ Đồng Xuân.
Khi đó trục chi phối là sông Hồng – thành cổ. Hồ Gươm chưa được quy hoạch (không có đường ven hồ) và nằm ở ngoại vi khu vực.
Quá trình biến đổi ngành hàng được thể hiện tại Bản liệt kê ngành nghề và nghề thủ công theo từng tuyến phố với chợ đầu mối Đồng Xuân
Bản đồ năm 2003 cho thấy thành cổ không tồn tại và sông Hồng đã bị lùi ra xa, bị ngăn cách bởi dải đê kiên cố, vai trò Hồ Gươm như một trung tâm mới giữa khu phố bản địa (phố cổ) và phố Pháp (phố cũ), đồng thời các loại hình dịch vụ thay thế cho các hoạt động như tên gọi trước đây.
Chợ Đồng Xuân truyền thống phát triển theo hướng Văn minh - Tiện lợi:
Vị trí: Chợ Đồng Xuân nằm ở phía đông của khu phố cổ Hà Nội.
Quy mô: Chợ có 3 tầng với hàng ngàn gian hàng bày bán đa dạng các loại mặt hàng, từ quần áo, giày dép, đồ gia dụng, đồ chơi, vải vóc đến các sản phẩm truyền thống.
Vai trò: Chợ Đồng Xuân là một trong những khu chợ đầu mối lớn nhất miền Bắc, đồng thời là điểm đến mua sắm hấp dẫn cho cả người dân địa phương và du khách.
....
e-tourism - Chợ Đồng Xuân và 36 phố phường:
"36 phố phường" là cách gọi khu phố cổ Hà Nội, nơi tập trung nhiều khu chợ, phố nghề truyền thống, trong đó có chợ Đồng Xuân. Mỗi phố trong khu phố cổ thường mang tên một mặt hàng hoặc một ngành nghề kinh doanh đặc trưng, ví dụ như phố Hàng Bạc, phố Hàng Đào, phố Hàng Mã, v.v.
......
Phụ lục: Lịch sử chợ Đồng Xuân trên bản đồ
Trên bản đồ cũ, chợ Đồng Xuân thường được ký hiệu bằng hình ảnh một tòa nhà lớn, có thể có nhiều mái vòm, nằm ở khu vực trung tâm thành phố Hà Nội, gần khu phố cổ. Chợ thường được đánh dấu là một khu vực có mật độ xây dựng cao và có thể có các đường phố xung quanh kết nối với các khu vực khác.
Dưới đây là một số đặc điểm thường thấy trên bản đồ cũ để nhận biết chợ Đồng Xuân:
Vị trí: Chợ Đồng Xuân nằm ở khu vực trung tâm Hà Nội, gần khu vực phố cổ.
Hình dạng: Thường là một khu vực có hình dạng chữ nhật hoặc hình vuông, với nhiều tòa nhà và mái che.
Ký hiệu: Có thể có các ký hiệu đặc biệt như hình ảnh mái vòm, hình ảnh tòa nhà lớn, hoặc các ký hiệu cho biết đây là khu vực chợ.
Đường xá: Xung quanh chợ thường có các đường phố lớn, nhỏ, kết nối với các khu vực khác trong thành phố.
Năm 1890 (nguồn, phóng to xem) - Hà Nội giai đoạn 1890-1895
Tại vị trí 46 ghi chú: Chợ có mái che, trên bản đồ thành phố Hà Nội năm 1890. Nguồn: Thư viện Quốc gia Pháp (gallica.bnf.fr)
- Năm 1902 (nguồn, phóng to xem) - Hà Nội 1900-1910
- ... đang cập nhật và hoàn thiện
- Năm 1936
Vị trí phố Đồng xuân
... tiếp tục cập nhật
Bình luận của bạn