Hà Nội từng có 21 cửa ô

Người Hà Nội vốn chỉ quen với Ô Quan Chưởng, nhưng sử sách ghi xưa kia đô thị này từng có tới 21 cửa. Kiến trúc cửa ô phổ biến là cửa vòm và lầu gác bên trên, hoặc chỉ có hai trụ cùng cánh cổng gỗ mở vào.

Khi người Pháp bắt đầu xây dựng thành phố Hà Nội, họ đã nhiều lần nhắc đến bức lũy Đại La xây năm 1749 để xác định giới hạn quy ước của đô thị Hà Nội. Lá thư của Thống sứ Bắc Kỳ gửi Đốc lý Hà Nội ngày 30/12/1889 đã nhấn mạnh: “Bức lũy cũ phải được coi như giới hạn của thành phố”.

Dãy lũy đất xen kẽ xây gạch này tương ứng với đường vành I ngày nay. Chúng cũng là những con đê cao hơn phố xung quanh, nhưng nay đã bị bạt đi khá nhiều như: Trần Khát Chân, Đại Cồ Việt, La Thành, Giảng Võ, Ngọc Hà, Hoàng Hoa Thám… với tổng chiều dài 16 km. Các cửa ô qua dãy lũy này có vai trò quan trọng để các nhà quy hoạch xác định hướng giao thông chính và vùng dân cư, đồng thời trở thành nét đặc trưng của Hà Nội.

Thiết kế cửa ô thể hiện trên bản đồ Hà Nội 1885.

Nhiều đô thị Việt Nam có thành quách, vòng la thành với các cổng vào, nhưng chỉ Hà Nội mới gọi là cửa ô. Trong Đại Việt Sử ký toàn thư, lần ghi nhận về các cửa ô sớm nhất là năm 1308, khi Trần Anh Tông trị tội “những kẻ đại nghịch”: “Mùa đông, tháng 11, trị tội những kẻ đại nghịch là bọn tên Hân. Tên Hân bị chém ở cầu Giang Khẩu, tên Trù ở cửa thành chợ Dừa, tên Tổng ở cửa thành Tây Dương, tên Dung ở cửa thành Vạn Xuân”. Cửa thành chợ Dừa tức Ô Chợ Dừa, cửa thành Tây Dương tức Ô Cầu Giấy, cửa thành Vạn Xuân tức Ô Đống Mác.

Tuy nhiên, tên gọi “cửa ô” mới được dùng từ sau khi chúa Trịnh Doanh đắp lại vòng tường thành dài 16 km năm 1749, trên cơ sở bức tường lũy thời Mạc. Một số văn bản chữ Hán đã dùng từ “ổ môn” để gọi các cửa ô, với chữ “ổ” nghĩa là lũy, ụ. Trong Hoàng Lê nhất thống chí, từ này đã được dùng khi thuật việc Trịnh Khải thua trận trước Nguyễn Huệ năm Bính Ngọ 1786, chạy khỏi kinh thành qua ngả “cửa ô Yên Hoa”.

Các văn bản địa chí nói đến cửa ô như Bắc thành dư địa chí (thời Minh Mạng), Hà Nội địa dư (thời Tự Đức), Phương Đình dư địa chí loại (năm 1882, khắc in năm 1900), Thăng Long cổ tích khảo tịnh hội đồ (1956) đều xác định Hà Nội có 21 cửa ô. “Đến năm Kỷ Tỵ 1749 đời Cảnh Hưng, cho rằng Kinh sư vốn là vùng đất căn bản, bá quan lục quân đều đóng ở đấy, thế mà bốn phía hở thông thống chẳng có thành lũy gì che chắn, bèn lệnh cho dân ở các huyện ven kinh kỳ khởi công đắp thành, mở ra 8 cổng và các cửa ô tả hữu rồi chia quân lính tới túc trực canh giữ. Ngày nay thành ấy còn lại di chỉ dài 7762 tầm, với 21 cửa ô”, sách cũ ghi lại.

Về hình thức, các cửa ô cơ bản có hai loại: loại cửa vòm và lầu gác bên trên (có thể xây thành lối tam quan như Ô Quan Chưởng) và loại chỉ có hai trụ biểu cùng hai cánh cổng gỗ mở vào.

Thiết kế cửa ô thể hiện trên bản đồ Hà Nội 1885.

Từ 21 cửa ô, còn lại bao nhiêu?

Mặc dù các văn bản nêu trên đều nói có 21 cửa ô, nhưng thống kê từ các nguồn cũng như bản đồ, các nhà nghiên cứu xác định được 18 cửa ô và vị trí của 17 cửa. Trên bản đồ tỉnh thành Hà Nội 1831 có tên Hoài Đức phủ toàn đồ do Lê Đức Lộc và Nguyễn Công Tiến vẽ được công bố gần đây, từng được Trần Huy Bá vẽ lại và chú giải bằng quốc ngữ năm 1956, thì gồm 16 cửa ô.

Theo một cuốn sách khác, Thăng Long cổ tích khảo, lưu tại Viện Hán Nôm, thì có thêm hai cửa ô nữa là Trung Liệt (Ông Tượng) và Nhân Hòa (Hàng Dê). Từ bản đồ 1866 đời Tự Đức thì chỉ còn 15 cửa ô, con số này lặp lại trên bản đồ Hà Nội 1885 do người Pháp lập năm 1902, và được ghi chú chữ quốc ngữ.

Cũng năm này, tấm bản đồ do Phạm Đình Bách vẽ lại hiện trạng năm 1873 có danh sách 15 cửa ô bằng song ngữ và đánh số. Năm 1890, tấm bản đồ bằng tiếng Pháp còn đánh dấu một số cửa ô sót lại như Porte Mandarine (Ô Đồng Lầm), Porte du Roi (Ô Chợ Dừa), Porte de Sontay (Ô Cầu Giấy), Porte de Hué (Ô Cầu Dền). Cùng với Ô Quan Chưởng, đây là số ít địa danh có chữ “Ô” còn được dùng ngày nay.

Việc các cửa ô đổi tên nhiều lần, nhà nghiên cứu Nguyễn Vinh Phúc lý giải do chính các làng có cửa ô bị đổi tên. Do hay thay đổi sinh ra khó nhớ, dễ lẫn nên người dân thường gọi bằng các tên nôm như Ô Hàng Đậu, Ô Quan Chưởng, Ô Cầu Dền, Ô Đống Mác… và thực tế cũng là những cái tên còn lại lâu dài về sau.

Trong cuốn Hà Nội 1873-1888, André Masson đã tập hợp các nguồn lưu trữ để chỉ ra có 16 cửa ô. “Điểm làm Hà Nội 1873 khác với Hà Nội hiện nay (1929) trước hết là ở những công trình bảo vệ của nó. Đó là những tường vây hoặc các cổng chia cắt nhỏ các phố ra. Khu buôn bán được bảo vệ bằng nhiều cổng, trong đó hiện nay chỉ còn cổng Jean Dupuis (tức cửa Ô Quan Chưởng). Cổng này có nguy cơ bị phá vào năm 1906 nhưng may mắn được trường Viễn Đông Bác Cổ cứu thoát. Theo ghi chép, cổng được xây dựng năm 1749 để phòng thủ kinh thành ở mặt sông Hồng trước sự nổi dậy của Nguyễn Hữu Cầu”.

Sơ đồ thành ngoài (Đại La) của tỉnh thành Hà Nội năm 1831 trên cơ sở bản vẽ của Trần Huy Bá với các cửa ô. Các cửa ô tập trung nhiều ở mặt sông Hồng do kiêm chức năng cửa khẩu buôn bán.

Ở tường phía trái cửa chính Ô Quan Chưởng có gắn tấm bia do tổng đốc Hà-Ninh Hoàng Diệu cho khắc, đề năm Tự Đức thứ 34 (1881) cấm lính gác sách nhiễu người qua lại, có tên là “Thân cấm khử tệ”.

So sánh các bản đồ, có thể xác định ra một số điểm dễ gây nhầm lẫn, ví dụ ô Cầu Giấy không nằm ở chỗ Cầu Giấy bắc qua sông Tô Lịch hiện nay mà ở phố Thanh Bảo, gần đầu phố Nguyễn Thái Học và chợ Ngọc Hà, do đó cũng manh tên ô Thanh Bảo hay Vạn Bảo.

Mặc dù bức tường đất vòng quanh Hà Nội được đắp với tác dụng ngăn ngừa giặc giã, quân nổi loạn, nhưng thực tế lại để dọa người lành, bằng chứng là văn bia năm 1881 đã nhắc tới tệ sách nhiễu vốn tồn tại trước đó. Khi quân Pháp tấn công Hà Nội hai lần, những cửa ô không có tác dụng chặn được đại bác hay sự tàn phá của thực dân.

Theo thời gian, các cửa ô mất dần ý nghĩa thành trì, đại diện cho kiểm soát quyền lực của thể chế mà chuyển thành địa danh cộng đồng, tựa như cổng làng quen thuộc khắp các miền quê. Vừa là một phần của thành lũy, lại vừa là vật chứng của phố phường, cửa ô xứng đáng là biểu tượng trọn vẹn của đô thị Hà Nội.

Theo Nguyễn Trương Quý/VnExpess.net/ VTC2.vn 

Phụ lục: Danh sách cửa ô

Theo sách Bắc thành dư địa chí soạn hồi đầu thế kỷ 19, Hà Nội có 21 cửa ô. Nhưng sách này không liệt kê tên đầy đủ.Theo sách Bắc thành dư địa chí soạn hồi đầu thế kỷ 19, Hà Nội có 21 cửa ô. Nhưng sách này không liệt kê tên đầy đủ.

Bản đồ Tòa thành Hà Nội (thành đất), do hai ông Lê Đức Lộc và Nguyễn Công Tiến dựng năm 1831, có ghi vị trí và tên 16 cửa ô. Bản đồ Tỉnh thành Hà Nội vẽ năm 1866 đời Tự Đức chỉ còn 15 cửa ô, không còn ô Nhân Hòa.

Thời xưa, đây là các cửa ra vào kinh thành. Ban đêm, tại các cửa ô đều có tuần phiên canh gác, kiểm soát sự ra vào kinh thành.

Phần lớn các cửa ô đều thông ra sông Hồng và sông Tô Lịch: ở phía tây có 2 cửa, phía nam có 3 cửa, ra sông Hồng có 11 cửa. Lý do là thời đó đường giao thông nối Thăng Long với các vùng khác chủ yếu là đường sông, dọc sông Hồng có nhiều bến, phố xá đông đúc, nhiều hiệu buôn lớn của người Việt và người nước ngoài tập trung buôn bán.

Đến nay, chỉ còn sót lại duy nhất cửa ô Quan Chưởng. Các địa danh nay còn được dùng là ô Yên Phụ, ô Quan Chưởng, ô Đống Mác, ô Cầu Dền, ô Đồng Lầm, ô Chợ Dừa.

Tham khảo:

Báo điện tử Đài tiếng nói Việt Nam, Các cửa ô Hà Nội

Dấu tích các cửa ô 

 Ô Yên Phụ (Yên Hoa) Chưa có tư liệu

 Ô Hàng Than (Yên Tĩnh): Chưa có tư liệu 

 Ô Thạch Khối: Chưa có tư liệu

 Ô Hàng Đậu (Phúc Lâm)

 Ô Hàng Khoai (Nguyên Khiết)

 Ô Quan Chưởng: Ô Quan Chưởng (tên chữ Hán là Đông Hà Môn) đầu thế kỷ 20.

 Cửa ô nằm trên con phố cùng tên, gần cầu Chương Dương bắc qua sông Hồng, được xây dựng từ thời Nguyễn, theo lối tam quan. Trên cổng có vọng lâu để quan sát, canh gác an ninh cho khu phố bên trong.

Ô Quan Chưởng (Cửa ô duy nhất còn)

Phố Hàng Chiếu và cửa ô Quan Chưởng. Trên phố có một xe chở chiếu cói, mặt hàng chính được buôn bán trên phố này.

Ô Mỹ Lộc: Và chỗ ngày nay là ngã tư Hàng Mắm – Nguyễn Hữu Huân có một cửa ô tức ô Mỹ Lộc. Từ nơi đấy ra bờ sông gọi là vùng ngoại ô môn. ( Khác ghi chú trên là Ngã ba đường Trần Quang Khải – Hàng Mắm )

Ô Đông Yên

 Ô Tràng Tiền (Tây Luông)

  
 Hình ảnh Ô Cựu Lâu (Tây Luông) năm 1873 trong cuốn Hà Nội giai đoạn 1873-1888 của André Masson, nay là vị trí Nhà hát Lớn.

  
 Thợ lấy ráy tai dạo trên phố Thợ Khảm (nay là phố Tràng Tiền). Phía xa bên phải nhìn thấy một cột trụ của cửa ô Cựu Lâu ( / cửa ô Trường Tiền, người Pháp gọi là cổng Pháp Quốc, ở đầu phố Tràng Tiền ngày nay), trên đầu trụ có tượng con sư tử. năm 1884-85, 

 Ô Nhân Hòa

 Ô Đống Mác (Thanh Lãng)

 Ô Cầu Dền (Yên Ninh)

  
 Ô Cầu Dền cuối thế kỷ 19, hiện là khu vực ngã tư phố Bạch Mai - Đại Cồ Việt - Phố Huế.

  
 Cửa ô Cầu Dền. Năm 189X.

 Ô Đồng Lầm (Kim Hoa)

 Ô Chợ Dừa (Thịnh Quang)

 Ô Cầu Giấy (Thanh Bảo)

  
 Thư của Phòng Quản lý đường bộ Hà Nội gửi Đốc lý thành phố đề nghị phá cửa Sơn Tây (Cửa Ô Cầu Giấy) vì có nguy cơ bị đổ, gây nguy hiểm cho người dân, ngày 12/1/1893.

 Ô Quán Thánh (Thụy Chương)

 Cửa Ô An Tĩnh

  
 Trong hình là tờ trát (giấy truyền lệnh) của Nha huyện Thọ Xương ngày 5/12 năm Tự Đức 9 (1856) về việc thôn An Ninh cắt cử dân phu canh gác Cửa Ô An Tĩnh.

Tham khảo

Bản đồ nội khu trung tâm Hà Nội nằm trong 18 cửa ô cũ thời Nguyễn cuối TK19.

Ngày trước Hà Nội có tới 15 cửa ô, chứ không phải chỉ "5 cửa ô tiến về...".

HÀ NỘI, 15 CỬA Ô
Bản đồ Hà Nội giai đoạn 1866 - 1876 với 15 cửa ô:
- Yên Hoa: sau đổi thành Yên Phụ, nay là ngã ba đê Yên Phụ - đường Thanh Niên
- Yên Tĩnh: còn gọi Yên Định, Yên Ninh, nay là ngã ba đê Yên Phụ - Cửa Bắc
- Thạch Khối: đầu dốc Hàng Than
- Phúc Lâm: đầu phố Hàng Đậu, cũng gọi ô Hàng Đậu
- Quan Chưởng: còn gọi là ô Thanh Hà, nay nằm trên phố Ô Quan Chưởng, đầu phố Hàng Chiếu, dưới chân cầu Chương Dương.
Sách Người và cảnh Hà Nội của cụ Hoàng Đạo Thúy đã ghi:
"Song song với Hàng Đậu là Hàng Khoai. Dưới chợ là phố Mới, đầu phố chỗ gần bờ sông có cửa ô Quan Chưởng (cửa Đông Hà) còn nguyên cổng xây cũ, đoạn này gọi là phố Hàng Chiếu. Trước khi Tây sang, tên Dupuis (涂普義 - Đồ Phổ Nghĩa) gây cơ sở ở đây cùng với bọn khách trú, khi Francis Garnier đánh thành thì một ông Chưởng cơ cùng một trăm chiến sĩ đã giữ thành này đến người cuối cùng...".
- Trừng Thanh: nay nằm ở quận Hoàn Kiếm.
- Mỹ Lộc: tức ngã ba đường Trần Quang Khải - Hàng Mắm ngày nay
- Đông An: nay là ngã ba Trần Quang Khải - Hàng Thùng
- Cựu Lâu: tên cũ là Tây Luông, Trường Long, nay là vị trí Nhà hát Lớn Hà Nội
- Đống Mác: còn có tên là Thanh Lãng, Ông Mạc, nay là ngã tư Lò Đúc - Trần Khát Chân
- Cầu Dền: tên khác là Yên Ninh, Thịnh Yên, nay là ngã tư lớn nối phố Huế, Bạch Mai, Trần Khát Chân, Đại Cồ Việt.
- Đồng Lầm: còn gọi Kim Hoa, Kim Liên, nay là ngã tư đường Giải Phóng - Đại Cồ Việt.
- Chợ Dừa: cũng gọi Thịnh Quang, là ngã tư Hàng Bột - Khâm Thiên ngày nay. Nay có phường Ô Chợ Dừa thuộc quận Đống Đa.
- Thanh Bảo: từng là bến xe Kim Mã
- Thuỵ Chương: nay là vườn hoa bên Hồ Tây, đầu đường Hoàng Hoa Thám.
Đường màu đỏ nối mấy cái ô có lẽ là đường đê, cũng là ranh giới Hà Nội lúc bấy giờ.
- Ô Cầu Giấy ở ngoại vi.
Giờ còn mỗi Ô Quan Chưởng là còn dấu tích, do chiến tranh đã tàn phá nhiều. Các địa danh nay còn được dùng là Ô Yên Phụ, Ô Quan Chưởng, Ô Đống Mác, Ô Cầu Dền, Ô Đồng Lầm, Ô Chợ Dừa, để đặt tên phường, đường phố, trường học.

... tiếp tục cập nhật