Đô thị lịch sử

Cửa ô Đống Mác đã mất hết hình tích cũ. Giờ qua đấy chỉ thấy phố, nhà mới san sát, đã thuộc đất nội thành quận Hai Bà Trưng… Cửa ô và thành đất đều đã xa từ lâu. Nhà cửa, hàng quán tấp nập đâu còn xứ đồng, cửa ô, trạm gác của lính triều đình xưa nữa.

Dưới thời Pháp, Cửa ô Chợ Dừa cũng đặt trạm thu thuế của những người buôn chuyến mang hàng vào Hà Nội bán. So với các Cửa ô khác, Cửa ô Chợ Dừa sầm uất và tấp nập hơn vì có chợ, phố xá trên con đường lớn đông người qua lại. Chưa kể, đến thời Pháp lại có thêm con đường xe lửa đi Phủ Lý – Nam Định song song với đường quốc lộ 1 thu hút nhiều hoạt động kinh tế, vận chuyển hàng hóa vào phía Nam thành phố.

Phần lớn các cửa ô đều thông ra sông Hồng và sông Tô Lịch: ở phía tây có 2 cửa, phía nam có 3 cửa, ra sông Hồng có 11 cửa. Lý do là thời đó đường giao thông nối Thăng Long với các vùng khác chủ yếu là đường sông, dọc sông Hồng có nhiều bến, phố xá đông đúc, nhiều hiệu buôn lớn của người Việt và người nước ngoài tập trung buôn bán. Vì vậy Tây Luông – ô Tràng Tiền – Nhà hát Lớn Hà Nội cũng được hình thành như vậy

Ô Cầu Dền tên chữ là Yên Ninh, là một cửa ô của Hà Nội xưa, nằm sau thành Thịnh Yên. Đây là một cửa ngõ của kinh thành Thăng Long, xuất hiện trong sử từ thời Lý, thế kỷ XI – XII (Đại Việt sử lược, quyển II, III, Nhà xuất bản Sử học, Hà Nội, 1960).

Bài viết tập trung mô tả bức tranh hệ thống địa danh đường phố Hà Nội giai đoạn Pháp thuộc (từ năm 1988 đến năm 1945). Mục đích khẳng định vai trò của Pháp tại Hà Nội được thể hiện rõ bằng chủ trương đặt tên phố bằng tiếng Pháp. 

Một trong những nguyên tắc đặt tên đường phố của bác sĩ Trần Văn Lai (Đốc lý Hà Nội) là các tên phố có những mối các tên phố có mối quan hệ với nhau được đặt gần nhau như phố Trần Nhật Duật gần Hàm Tử Quan, Hoàng Diệu gần thành Hà Nội, chung quanh Hồ Gươm, vườn hoa Chí Linh ngoài phố Lê thái Tổ, còn có các phố mang tên danh tướng của vua Lê như: Lê Thạch, Lê Lai, Nguyễn Xí, Trần Nguyên Hãn…

Có thể nhận thấy việc đặt tên cho các phố Hà Nội của bác sĩ Trần Văn Lai theo mấy nguyên tắc sau: Các danh nhân có uy tín lớn được đặt tên cho các phố lớn; các tên phố có những mối quan hệ với nhau được đặt gần nhau…

Thăng Long, với chữ “Thăng” ở bộ Nhật, được ghi trong Đại Việt sử ký, không chỉ là “Rồng bay lên”, mà còn có nghĩa “Rồng (bay) trong ánh Mặt trời lên cao”. Đây là một tên gọi hoàn toàn do người Việt sáng tạo.

Ngõ Phất Lộc song song với phố Nguyễn Hữu Huân, có hai nhánh thông ra phố này và một nhánh thông ra phố Hàng Mắm. Đất thôn Dũng Thọ, phường Đông Các, huyện Thọ Xương cũ. Ngõ Phất Lộc nay thuộc phường Hàng Buồm, quận Hoàn Kiếm.

 Tôi thấy tấm biển tên ngõ Hài Tượng nhiều lần từ lâu rồi, nó ở giữa hai nhà (số 20 và số 24) phố Tạ Hiện. Tuy vậy tôi chỉ vào ngõ vài lần, ngó nghiêng khu vực từng thuộc quyền sở hữu của nhà tư sản Chấn Hưng (ở 86 Hàng Bạc).