Sau năm 1954, miền Bắc xã hội chủ nghĩa có một hình mẫu ở mới ra đời, đó là “Nhà tập thể”.
“Nhà tập thể” có khi là một ngôi nhà mà trước đó là nhà riêng của một gia đình, như một căn biệt thự, một ngôi nhà phố bị Nhà nước quản lý rồi phân cho nhiều hộ gia đình, hay do chủ cũ cho ở nhờ, cho thuê rồi thành “nhà tập thể” thuộc sở hữu Nhà nước.
Đến đầu những năm 196..., một mô hình mới của nền kiến trúc - xây dựng xã hội chủ nghĩa, lần đầu tiên được hình thành, là các khu ở có qui mô lớn gọi là “Khu tập thể”, như Khu tập thể Nguyễn Công Trứ với quy mô cao tầng, hay Khu tập thể cho công nhân như Dệt 8 -3, Cơ khí Mai Động, là các dãy nhà thấp tầng ở Hà Nội.
Những khu này, điều kiện sống rất thấp, tiện nghi gần như chỉ đáp ứng những nhu cầu tối thiểu, chỉ chỗ ở chính chật hẹp bao gồm những hoạt động sinh hoạt như ăn, ngủ là riêng, còn lại đúng nghĩa “tập thể”, từ bếp nấu cho đến tắm táp, vệ sinh.
Những năm 197..., mới có những khu tập thể mới ra đời, qui mô và tiện nghi khá hơn là các khu nhà lắp ghép Trương Định, Thành Công, Giảng Võ.
Sống đời đô thị, nhưng khu tập thể có lúc mang dáng vẻ đời sống của một “cái làng”, nơi mà những người sống ở đó với tính tình, thói quen rất chịu thương chịu khó và đầy tình thân hữu. Song cũng có muôn vàn “mặt trái” với đầy tò mò nhòm ngó, ngồi lê đôi mách và đặc biệt là vô cùng tùy tiện.
Chung nhau cái bếp, sân nước, chỗ rửa rau vo gạo, rửa bát đĩa sau bữa ăn, đấy cũng là nơi sinh hoạt cộng đồng để trò chuyện, chia sẻ, từ hỏi nhau giá cân thịt lợn, mớ rau muống ngoài chợ, phiếu mua thịt bìa E, bìa D hôm nào hết hạn, cho đến việc nhà ông A sắp gả chồng cho con gái, hay giá bàn là Liên Xô dạo này thế nào, ở những khu tập thể có nhiều người đi nước ngoài.
Thậm chí, chỗ nhà vệ sinh chung, người ngồi trong, kẻ ngoài đứng đợi cũng “buôn chuyện” được. Tiếng cười như pháo ran, xen lẫn tiếng sột soạt vò báo. Rồi chuyện cho nhau quả chanh quả ớt, thìa mỡ, vài nhúm mỳ chính hay vay nhau bơ gạo, chai dầu hỏa đun bếp lúc nhỡ nhàng.
Khu tập thể 15 Cao Thắng. Ảnh : Marcus Lacey.
Trong khu nhà tập thể, yêu nhau, thân nhau là thế, nhưng cũng có khi lại nhòm ngó, “soi” nhau ra phết. Thành ra sống ở tập thể luôn phải “phòng thủ” và kín kẽ. Nhà nào khá giả một tí, biết cách “kiếm” riêng, thịt con gà phải cắt tiết, vặt lông trong nhà, bao nhiêu lông, ruột phèo phổi và những thứ bỏ đi phải gói vào tờ báo, rồi dấm dúi mang ra thùng rác phố bên cạnh mới dám vứt.
Chả biết có ai ghét nhau đến nỗi, ra tận thùng rác săm soi xem “hôm nay nhà nó ăn gì” không, nhưng chuyện có thật thế này, nhà kia có thằng con nghịch, lại khó bảo, mẹ nói không nghe lời bị mắng, nó tức quá “trả thù” mẹ bằng cách chạy ra giữa sân nhà tập thể mà hét toáng lên: “Hôm nay nhà tôi ăn giò, hôm nay nhà tôi ăn giò” cho bõ ghét ! (Vì mẹ nó luôn dặn nhà ăn gì không được nói cho ai biết, khi ấy bố nó đi dạy học ở Algerie nên thỉnh thoảng có bữa tươi).
Khi các con lập gia đình, “cái khó ló cái khôn”, thế là vẩy, một nền “kiến trúc vẩy”, sau này quen gọi là “chuồng cọp” ra đời trong các tòa nhà tập thể. Những không gian tự phát nhô ra từ ban công, những cái lồng sắt lô nhô mặt tiền nhà, làm chỗ đun bếp, kho hay bọc lại thành phòng ngủ nhỏ. Công năng tòa nhà được “lắp ghép” đúng nghĩa bằng những cái lồng sắt đó. Sau này có một số văn phòng thiết kế kiến trúc ở châu Âu lấy cảm hứng từ sự “nhấp nhô” ấy để thiết kế những tòa nhà chung cư có mặt tiền rất sinh động.
Thói quen sinh hoạt, tâm tư tình cảm người dân trong những khu tập thể có vẻ hiện đại đầu tiên, trong thời bao cấp ấy, cũng dần thay đổi theo hướng “khép kín” hơn. Nhưng tính “lắp ghép” nhanh nhạy trong tư duy dường như cũng lộ diện. Căn hộ tầng một được “vẩy” ra thành hiệu tạp hóa, chỗ giữ xe, quán nước chè, ...
Trong kí ức của mỗi người, nhất là khi đi xa, kí ức về nơi ở có lẽ là sâu nặng nhất. Cho dù đấy có thể là một nơi “ở không ra ở”, suốt ngày căng thẳng vì ông hàng xóm bẳn tính, ưa cãi nhau, hay cảnh chờ hứng từng giọt nước rỉ ra từ vòi công cộng những đêm hè, nhưng khi đã là “kí ức”, thì chả hiểu sao bỗng lung linh đẹp.
Một ngày nào bỗng gặp ông hàng xóm xưa ở giữa Sài Gòn, lại “tay bắt mặt mừng”, rồi hẹn nhau đi uống cốc cà phê, hỏi thăm tíu tít về ông nọ bà kia ngoài ấy.
Nhà thơ Chế Lan Viên từng bảo :
“Khi ta ở đất là nơi đất ở
Khi ta đi đất bỗng hóa tâm hồn” cũng phải.
Nơi ở không chỉ là ngôi nhà, căn phòng riêng nhỏ hẹp mà là “đất sống”, dù vui buồn, sung sướng, khổ đau cũng là một phần đời người, chả dễ gì quên được.
Nguồn : SỐNG Ở HÀ NỘI, báo An Ninh Thủ Đô ngày 17 -11 -2016.
Bình luận của bạn