I. Đặt vấn đề
Khu 36 phố phường (Khu phố cổ) nằm trên địa bàn quận Hoàn Kiếm là khu di tích đặc biệt về không gian cảnh quan văn hóa bao gồm cả vật thể và phi vật thể; có sự độc đáo từ lịch sử, kiến trúc, văn hóa đến cảnh quan đặc trưng của Hà Nội. Sự tồn tại của phố cổ Hà Nội là một tất yếu khách quan trong tiến trình hình thành và phát triển của Thủ đô. Đặc trưng nổi bật của khu phố cổ Hà Nội là sự kết hợp hài hòa giữa nhà ở, cửa hàng và công trình tôn giáo, tín ngưỡng, duy trì nếp sống, tập tục kinh doanh và các hoạt động lễ hội, văn hóa cộng đồng gắn với các không gian cảnh quan, di tích lịch sử, văn hóa tiêu biểu thờ tổ nghề, hội chợ gắn với nghề truyền thống, các hoạt động kinh doanh sản xuất tại các phố nghề đặc trưng… Tuy nhiên, cùng với sự phát triển của đời sống kinh tế xã hội, khu phố cổ Hà Nội nảy sinh nhiều vấn đề về chất lượng môi trường cảnh quan. Trong khi đó, khu phố cổ đang là nhân tố quan trọng, góp phần tạo nên bản sắc cảnh quan văn hóa đô thị Hà Nội, là di sản đô thị vô cùng quý báu cần được bảo tồn, gìn giữ và phát huy trong đời sống đô thị hiện đại.
Bản đồ Hà Nội năm 1873 thể hiện rõ các tuyến đường có cấu trúc tự nhiên; thể hiện quá trình phát triển dựa theo địa hình trong thời kỳ Phong kiến. Đây là quá trình dài trong việc định hình cấu trúc của 36 phố phường gắn với các phố buôn bán các sản phẩm đặc trưng. (Nguồn: EFEO/Paris/ 24614)
Cảnh quan văn hóa độc đáo của khu 36 phố phường được hình thành và bảo tồn chính nhờ cộng đồng dân cư khu vực và các hoạt động sản xuất kinh doanh trên mặt phố, dù hình thức và ngôn ngữ kiến trúc có thay đổi nhiều. Những giá trị cảnh quan văn hóa đó không thể khai thác cứng nhắc hay bảo tồn nguyên trạng không cho biến đổi theo nhu cầu thực tiễn và cũng không thể để tự do phát triển. Do đó, việc bảo tồn và phát huy giá trị cảnh quan văn hóa không chỉ đáp ứng nhu cầu gìn giữ giá trị văn hóa của Thủ đô mà cần phải hài hòa với nhu cầu phát triển, phù hợp với lối sống hiện đại và đáp ứng các tiện nghi phục vụ đời sống của người dân trong khu vực. Chính vì vậy, TP cần có những chính sách, chiến lược phát triển tổng thể dựa trên nguyên tắc bảo tồn và phát huy giá trị cảnh quan văn hóa giàu truyền thống của khu vực phố cổ này.
II. Thực trạng cảnh quan văn hóa khu 36 phố phường
Khu 36 phố phường ẩn chứa nhiều lớp lang của lịch sử. Cấu trúc không gian đô thị gắn với các hoạt động thường nhật của người dân trong suốt quá trình xây dựng, phát triển và chỉnh trang của Hà Nội. Ban đầu, khu vực này được hình thành từ những xóm làng nằm rải rác tại điểm giao nhau của những bờ đất có chức năng bảo vệ những cánh đồng lúa: “Khu phố cổ ban đầu không hề có một cấu trúc hợp nhất mà được tạo thành từ các làng nghề theo kiểu phường hội ngăn cách nhau bằng những cánh cổng lớn nên đã tái hiện lại mô hình tổ chức làng xã với những đình, đền, chùa và những ngành hàng chuyên biệt. Đường đi lối lại trong khu là những bờ đất chạy ngang dọc giữ những cánh đồng lúa. Dù hình thành tự nhiên hay do con người tôn đắp, những bờ đất này vẫn là nền tảng của mạng lưới đường phố để phát triển các hoạt động buôn bán.”
Từ cuối thế kỷ 19, khi thực dân Pháp chọn Hà Nội là thủ phủ của Đông Dương, các hoạt động quy hoạch và chỉnh trang đường phố tác động mạnh tới cấu trúc không gian đô thị Hà Nội; các tuyến đường hiện trạng được nắn chỉnh và nâng cấp phục vụ cho hoạt động của các phương tiện cơ giới và nhiều tuyến phố được bổ sung vào khu vực 36 phố phường. Nhờ đó, các tuyến đường có sự biến đổi đáng kể cả về cấu trúc không gian, kiến trúc và hình thức hoạt động.
Các tuyến đường bắt đầu được nắn chỉnh, bổ sung từ 1888 để hình thành mạng lưới giao thông đô thị của khu 36 phố phường ngày nay. (Nguồn: FR/CAOM/FM/1TP/162-14)
Cảnh quan hoạt động trên phố Hàng Bồ xưa tập trung nhiều cửa hàng của người Việt Nam, Trung Quốc và cả các hãng của Anh, Mỹ và Nhật Bản (Nguồn: https://36hn.wordpress.com)
Khu 36 phố phường đã trải qua nhiều biến đổi theo thời gian và phù hợp với sự phát triển của TP. Ngày nay, kinh doanh buôn bán trên các con phố đã thay đổi đáng kể cả về chủng loại và quy mô hàng hóa. Các mặt hàng kinh doanh tạo ra các tên phố của khu 36 phố phường dần được chuyển đổi cho phù hợp với nhu cầu thực tế của từng giai đoạn, nhưng các tên đường thì gần như được giữ nguyên. Cảnh quan khu phố cũng có nhiều biến đổi cho phù hợp với mặt hàng kinh doanh hiện tại. Cấu trúc và không gian hoạt động trên mỗi tuyến đường cũng có sự thay đổi lớn trong mỗi ngày bởi sự hoán đổi không gian riêng tư, công cộng và bán phần tùy vào từng thời điểm cụ thể. Đây cũng là yếu tố quan trọng tạo nên sự thay đổi về không gian và giá trị đặc trưng cho cảnh quan hoạt động trên mỗi tuyến phố.
Sự chuyển đổi không gian hoạt động của mỗi nhà trong ngày tạo ra giá trị đặc trưng về cảnh quan văn hóa cho phố Lương Văn Can, hình A, B, C, D lần lượt là buổi sáng sớm, ban ngày, khi trời tối và ban đêm
(Nguồn: Khawatmi, 2005: 291-94)
Hiện nay, việc khai thác vỉa hè và lòng đường cho các hoạt động kinh doanh trong khu 36 phố phường tạo ra nhiều khó khăn cho các hoạt động du lịch và trải nghiệm cảnh quan đường phố đối với du khách và cho chính hoạt động của cộng đồng dân cư khu vực. Sự chen lấn giữa phương tiện cơ giới, xe thô sơ và người đi bộ trên những tuyến đường nhỏ, vỉa hè hẹp được dùng cho đỗ xe và trưng bày hàng hóa cùng kẹt nghẽn giao thông trở nên phổ biến và là cảnh quan đặc trưng trong khu vực.
Một số tuyến phố còn duy trì một số hoạt động sản xuất thủ công truyền thống vốn tạo nên tên đường và thương hiệu cho khu phố cổ. Tuy nhiên, những hoạt động này không còn nhiều và chỉ đáp ứng nhu cầu nhỏ của người dân, chưa hình thành các điểm hấp dẫn và gia tăng giá trị cảnh quan văn hóa đặc trưng của Hà Nội. Những điểm sản xuất này cũng nguy cơ dần bị mai một theo thời gian bởi sự không phù hợp của mô hình sản xuất, loại hình sản phẩm cũng như nhu cầu và thị hiếu của người tiêu dùng thay đổi trước các mặt hàng sản xuất công nghiệp với sự đang dạng về hình thức chất liệu và mẫu mã sản phẩm.
Phố Hàng Mã luôn tạo sự hấp dẫn bởi màu sắc sặc sỡ của các sản phẩm bày bán trên hết các vỉa hè; tuyến phố càng trở nên sôi động và đầy sức sống trước các dịp lễ hội như Rằm Trung thu và Tết cổ truyền. Người đi bộ và các phương tiện hòa chung nhịp trên những tuyến đường hẹp và không có khả năng mở rộng tạo ra nguy cơ lớn về mất an toàn giao thông (Nguồn: Phạm, 2024)
Vỉa hè hẹp dành cho phương tiện và chỗ ngồi, lòng đường đông đúc các phương tiện giao thông nhưng không làm giảm sức hấp dẫn của những cửa hàng ăn truyền thống trên các tuyến phố tại khu 36 phố phường. Lưu giữ loại hình cảnh quan công cộng đặc trưng dạng tuyến đặc biệt của Hà Nội (Nguồn: Phạm, 2024)
Khu phố cổ đã nhận được nhiều sự quan tâm với hàng loạt các nghiên cứu và dự án tập trung nhiều về bảo tồn kiến trúc và thiết kế đô thị; nhưng đang thiếu các nghiên cứu mang tính tổng thể và cảnh quan toàn khu vực. Hà Nội cũng đã xây dựng nhiều quy chế quản lý nhằm bảo tồn và phát huy giá trị khu vực; tuy nhiên trước những thay đổi của thực tiễn, nhiều văn bản pháp lý không còn phù hợp.
Một số cửa hàng lưu giữ giá trị làng nghề truyền thống vẫn đảm bảo phát triển kinh tế, đồng thời duy trì những giá trị cảnh quan văn hóa đặc trưng – gò hàn trên phố Lò Rèn (Nguồn: Phạm, 2024)
Cây xanh kích thước lớn trồng trên những vỉa hè hẹp chiếm nhiều không gian dành cho người đi bộ và chịu chèn ép bởi nhà lô cao 4-5 tầng đều phải vươn ra đường để tìm không gian sống, cùng sự đa dạng về thành phần loài và mức độ sinh trưởng cũng tạo hình ảnh đặc trưng trong khu phố cổ (Nguồn: Phạm, 2024)
III. Một số giải pháp nhằm thúc đẩy công tác bảo tồn và phát huy giá trị cảnh quan văn hóa khu 36 phố phường
3.1. Xây dựng cơ chế đặc thù và quy chế quản lý riêng về cảnh quan văn hóa
TP cần hoàn thiện các cơ chế, chính sách nhằm khuyến khích các hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị cảnh quan văn hóa, quy hoạch khu phố cổ và chợ đêm… Đặc biệt, TP cần xây dựng cơ chế riêng về quản lý không gian cảnh quan văn hóa nhằm tái hiện khu 36 phố phường với các sản phẩm nghề thủ công truyền thống đặc trưng. TP cần thúc đẩy thí điểm phục dựng một số mô hình sản xuất thủ công mỹ nghệ truyền thống. Các mô hình này không đặt mục tiêu sản lượng mà hướng đến phục vụ trải nghiệm của du khách và bảo tồn cảnh quan phố cổ. Trong đó, cần nhấn mạnh các cơ chế xây dựng các không gian thờ tổ nghề và hệ thống tư liệu trưng bày giới thiệu về đặc trưng không gian và lịch sử phố nghề, tổ chức các hoạt động trải nghiệm nghề truyền thống dưới sự hướng dẫn của các nghệ nhân.
3.2. Xây dựng đề án bảo tồn và phát huy giá trị cảnh quan văn hóa khu 36 phố phường
Hà Nội cần xây dựng đề án bảo tồn và phát huy giá trị cảnh quan văn hóa khu phố cổ theo hướng liên ngành. Trong đó, chú trọng hoàn thiện quy hoạch cấu trúc không gian cộng cộng, mạng lưới hạ tầng cảnh quan dựa trên việc phân tích, đánh giá và làm rõ những giá trị cảnh quan văn hóa cần được khôi phục, bảo tồn gắn với các kịch bản hoạt động trải nghiệm. Cần nghiên cứu thí điểm hạn chế các phương tiện cá nhân, phát huy các phương tiện cộng cộng năng lượng sạch và các hoạt động trải nghiệm bằng xe đạp và đi bộ. Tăng cường các hoạt động trải nghiệm và tương tác thông qua việc ứng dụng công nghệ số, thực tế ảo và trí tuệ nhân tạo. Quy hoạch mạng lưới giao thông tĩnh để phát huy hiệu quả khai thác không gian, nâng cao chất lượng cảnh quan văn hóa, nhưng không ảnh hưởng tới các hoạt động kinh doanh của cư dân đô thị.
3.3. Thúc đẩy phát triển kinh tế đêm
Ngoài phát huy 16 tuyến đi bộ hiện nay, các tuyến phố thuộc khu 36 phố phường vẫn đang phát huy vai trò phát triển kinh tế đêm nhưng chủ yếu theo đặc thù kinh doanh mặt hàng; hiệu quả nhất là các tuyến phố ẩm thực truyền thống. Bên cạnh đó, những di sản vật thể như 131 vòm cầu phố Phùng Hưng, Cầu Long Biên… có thể trở thành những điểm thu hút hoạt động trải nghiệm về đêm. Qua đó tạo thành chuỗi các tuyến trải nghiệm mới và thúc đẩy phát triển kinh tế đêm dựa trên các kịch bản hoạt động mang tính liên ngành và đa mục tiêu; gắn phát triển kinh tế với bảo tồn và phát huy giá trị lịch sử, hướng đến sự bền vững môi trường, cảnh quan và văn hóa xã hội cho Hà Nội.
Trải nghiệm ẩm thực đường phố là nét văn hóa đặc trưng bởi không chỉ được thưởng thức các món ăn dân gian mà còn là trải nghiệm không gian đặc trưng tại các phố ẩm thực – phố Tống Duy Tân (Nguồn: Phạm, 2024)
"Phố Bia Tạ Hiện"
3.4. Xã hội hóa công tác bảo tồn và phát huy giá trị cảnh quan văn hóa nhằm phát huy các nguồn lực
Công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản cảnh quan văn hóa khu 36 phố phường không thể chỉ dựa vào nguồn lực của Nhà nước; sự hỗ trợ của các doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân, đặc biệt dân cư khu 36 phố phường đóng vai trò vô cùng to lớn và hiệu quả khi được phát huy. Tuyên truyền và vận động cộng đồng tham gia thực hiện theo chiến lược bảo tồn cảnh quan đường phố và các không gian văn hóa là giải pháp quan trọng nhằm tăng cường sự đóng góp của người dân và ý thức bảo vệ theo tinh thần “Nhà nước và Nhân dân cùng làm”.
Ngoài ra, TP cần thúc đẩy hoạt động tìm kiếm nguồn lực từ nước ngoài, các tổ chức phi chính phủ cho công tác nghiên cứu, bảo tồn và phát huy giá trị di sản cảnh quan văn hóa. Cùng với đó, cần có những hoạt động tham vấn chuyên gia cũng như tìm kiếm cơ hội hợp tác cùng cấp giữa Hà Nội với các TP khác trong nước và quốc tế – những nơi có hoàn cảnh tương đồng hoặc kinh nghiệm trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản về cảnh quan văn hóa.
IV. Kết luận
Cảnh quan khu 36 phố phường là tập hợp của các giá trị lịch sử, đặc trưng về văn hóa và tự nhiên. Chúng là tập hợp của quần thể kiến trúc độc đáo có giá trị vật thể và phi vật thể về cấu trúc không gian đô thị đặc trưng gắn với các phố nghề, lễ hội truyền thống, hệ thống di sản và di tích kiến trúc có ý nghĩa văn hóa qua các giai đoạn lịch sử. Chúng được hình thành và gắn bó mật thiết với chức năng chủ yếu là các hoạt động kinh doanh, sản xuất sản phẩm truyền thống, thương mại, dịch vụ, du lịch kết hợp nhà ở và các công trình công cộng, công trình văn hóa, tôn giáo tín ngưỡng và lễ hội truyền thống. Để bảo tồn và phát huy giá trị cảnh quan văn hóa khu 36 phố phường đòi hỏi cần có cách tiếp cận tổng thể, liên ngành, có sự tham gia của cộng đồng dựa trên các điều kiện tiềm năng, giá trị cảnh quan đặc trưng và nhu cầu thực tế của xã hội.
TS.KTS. Phạm Anh Tuấn
Trưởng Bộ môn Kiến trúc Cảnh quan, Khoa Kiến trúc và Quy hoạch
Trường Đại học Xây dựng Hà Nội
Chủ tịch Chi hội KTS Cảnh quan Việt Nam.
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 7-2024)
Tài liệu tham khảo
Asma Khawatmi (2005), “Nhà ống ở Hà Nội: Cấu trúc / tính năng sử dụng / biến thái”, “Hà Nội” – Chu kỳ của những đổi thay – Hình thái kiến trúc và đô thị”, NXB Khoa học và Kỹ thuật, 283-94;
Paulette Girard và Michel Casagne (2005), “Khu phố cổ – Cấu trúc, đường phố và các lô nhà: Phản ánh không gian của một xã hội”, “Hà Nội” – Chu kỳ của những đổi thay – Hình thái kiến trúc và đô thị”, Pierre Clément và các cộng sự, NXB Khoa học và Kỹ thuật, 277-82.
Bình luận của bạn